پرونده نگاه به شرق|سهم تهران و پکن در کندی روابط ایران و چین

چالشی جدی میان کارشناسان و تحلیلگران ایرانی وجود دارد که چرا روابط تهران و پکن به سطوح بالایی نمی رسد؟ این سوال ازین جهت برای کارشناسان توسعه مسئله شده است که با توجه به کند شدن ارتباط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای غربی خصوصا اتحادیه اروپا و آمریکا این سوال مطرح است که نیاز اصلی کشور که سرمایه گذاری خارجی، واردات تجهیزات صنعتی و فناوری است راهی برای تامین آن جز چین برای ایران باقی نمانده است.در نتیجه شرایط فعلی را چگونه بایست تغییر داد؟

نگاهی به عمق روابط دو جانبه ایران و چین:

رئیس اتاق بازرگانی ایران گفت: «در حال حاضر حجم تجارت ایران و چین بیش از 30 میلیارد دلار است، اما سقف تجاری دو کشور می‌تواند تا 50 میلیارد دلار ارتقاء یابد». این 30 میلیارد شامل 14 میلیارد دلار صادرات ایران به چین و 16 میلیارد دلار کالا و محصولات چین به ایران است. لازم به ذکر است که 80 درصد صادرات ایران به این شریک شرقی مشتقات نفتی است.

با این حال با مشاهده ی شرایط مساعد سرمایه گذاری در داخل ایران و مقایسه با رقباء منطقه ای می توان مشاهده کرد که پکن در سه سال دولت سیزدهم تنها 3  میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی انجام داده است که این حجم در مقایسه با میزان ظرفیت صنایع نفت و گاز ایران بسیار ناچیز است.

همچنین مقایسه میزان تبادل تجاری میان پکن با رقبای منطقه ای جمهوری اسلامی ایران یعنی ریاض و ابوظبی نیز نتایج جالبی در پی ندارد به گونه ای که حجم تبادلات چین و عربستان سعودی در 2023 مشتمل بر 120 میلیارد دلار و با امارات عربی متحده نزدیک به 100 میلیارد دلار است.

علاوه بر مسائل اقتصادی که در بالا به آن اشاره شد، حضور کم رنگ سیاسی چین در منطقه غرب آسیا نیز مزید بر علت شده است؛ یعنی پکن در منطقه ما تنها حضور اقتصادی دارد و این حضور نیز عموما کف ترازو به سمت حاشیه جنوبی خلیج فارس میل پیدا کرده است. حتی ما شاهد بودیم با توجه به اینکه تجارت جهانی در ماجرای عملیات طوفان الاقصی به خطر افتاد چینی ها تلاش کردند سعه صدر خود را افزایش دهند و با هیچ طرفی برخورد نکنند.

در نتیجه کارشناسان و تحلیلگران در داخل ایران به دو دسته تقسیم شده اند: برخی معتقدند که مانع اصلی روابط مشکلات ناشی از تحریم ها، عدم پذیرش کنوانسیون های بین المللی و ریسک های سیاسی معطوف به ایران است؛ دسته دیگر اما اینگونه بیان می کنند که عامل اصلی افزایش تبادلات فقدان ثبات در دستگاه های اداری، مشکلات قانونی و نظارتی از جمله نوسانات نرخ ارز یا قیمت گذاری آن است یا  عدم وجود چشم انداز ملی برای ایجاد نقاطی برای همکاری  و در نهایت وجود سیاست مداران و کارگزاران غربگرا در ایران است.

مشکل کجاست؟

بی شک اگر دلسوزانه به موانع روابط خارجی و استدلال های هر یک از طرفین به نیکی بنگریم می توان دریافت که هر دو مشکلات را به درستی احصاء‌ کرده اند. اما به نظر هر کدام از عوامل داخلی و خارجی در یک لایه ی جداگانه یعنی استراتژیک و تاکتیکی از روابط اشاره دارد.

به عبارت دیگر به نظر می رسد به دلیل مشکلات خارجی از جمله تحریم و عدم پذیرش معاهدات بین المللی رابطه ی ایران و چین در سطح استراتژیک دچار مشکل است و این طرف چینی است که تمایلی به رابطه ی گسترده با ایران ندارد.

برای فهم این مهم می توان استدلال هایی نیز آورد به عنوان مثال مهم ترین همکاری دهه اخیر چین با جمهوری اسلامی ایران یعنی امضاء تفاهمنامه سند همکاری های 25ساله یا شراکت در میادین نفتی ایران تنها پس از پذیرش برجام شکل گرفت و یا بعد از پذیرش برجام بود که رئیس جمهور چین شی جین پینگ به تهران سفر کرد. بالاترین سطح تجارت دوجانبه ی میان تهران و پکن در انتهای دوره ی پذیرش برجام بود که رقمی نزدیک به 50 میلیارد دلار را ثبت کرد.

با این حال عواملی که به مشکلات داخلی اشاره می کند مربوط به مسائل تاکتیکی همچون جذب سرمایه های خرد یا شرکت های میانی و متوسط چینی که عموما دولتی نیستند وحاشیه ی بازار چین را شامل می شوند، قراردارد؛به عنوان مثال شامل صنایعی می شود که از تکنولوژی بالایی برخوردار نیستند یا سرمایه های کوچک تجار چینی مد نظر است.

البته تهران در شرایطی است که می تواند پذیرای هر نوع سرمایه گذاری اعم از بزرگ و کوچک باشد و برای رفع مشکلات حقوقی و روال اداری سرمایه گذاران کوچک و متوسط نیز باید فعال باشد. سرمایه گذار خرد ریسک پذیری کمتری دارد و ناگفته پیداست که این همکارهای خرد، عزم و اراده های کوچکتری نسبت به حاکمیت دارند در نتیجه بسیار ریسک گریز هستند و با به وجود آمدن کوچک ترین ملاحظات ولو اداری آن پروژه ها لغو می شوند.

تجربه حضور چین در کشورهایی مانند پاکستان که درگیری های سیاسی و حتی تروریستی هم اکنون درآن مشاهده می شود و این امر که چین همزمان 55 میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی انجام داده نشان از آن است که نظام اداری و ثبات سیاسی داخلی چندان برای چینی ها عامل تعیین کننده ای نیست و به طور کلی سرمایه گذاری حزب کمونیست سرمایه ای ریسک پذیر است که ناشی از حجم بالای مازاد تراز تجاری است.

همچنین تجربه سرمایه گذار ریسک پذیر حزب کمونیست چین را در کشورهای آفریقایی که همزمان درگیر کودتا و جنگ داخلی هستند نیز نمی توان دور از نظر نگاه داشت.

با این حال بطور کلی می‌توان گفت که در قبال ایران چینی ها به وضوح تمایل دارند هنجارهای بین المللی را رعایت کنند و به هیچ عنوان هزینه ی رابطه ی با ایران در برابر آمریکا را به عهده نمی گیرند و تنها به میزانی به تحریم های آمریکا پایبند نیستند که منافع استراتژیک آنها در غرب آسیا توسط ایران تامین شود.